Әлеуметтік медиа және жасөспірімдердің психикалық денсаулығы: жүйелік әсерді талдау
🔍 Бұл неліктен маңызды?
Жасөспірімдер арасында әлеуметтік медианың (SMB) танымалдылығының артуы психикалық денсаулық мамандарының алаңдаушылығын тудырды. Кейбір зерттеулер белсенді СС қолдану мен депрессия деңгейінің жоғарылауы, мазасыздықтың бұзылуы, өзін-өзі бағалаудың төмендеуі және суицидтік мінез-құлық қаупінің жоғарылауы арасындағы байланысты көрсетеді. Басқа зерттеулер, керісінше, әлеуметтік желілердің әлеуметтік қолдау, өзін-өзі анықтау және қоғаммен байланысты нығайту құралы ретінде оң әсерін атап көрсетеді.
Сарапшылардың алдында тұрған міндет - әлеуметтік медиа шынымен қауіп факторы ма, әлде оның әсері жеке және контекстік факторларға тәуелді ме, соны анықтау. Бұл мақала осы тақырып бойынша ең үлкен қолшатыр шолудың негізгі нәтижелерін қарастырады және клиникалық тәжірибеге арналған ұсыныстарды ұсынады.
📊 Зерттеу деректері мен әдістемесі
Мета-анализ 2019-2021 жылдар аралығында жарияланған 25 жүйелі шолу мен мета-талдауды қамтыды, олар бүкіл әлем бойынша жүздеген мың жасөспірімдердің деректерін қамтиды.
Әлеуметтік желілердің әсері мыналарға бағаланды: ✔️ Депрессиялық және мазасыздық бұзылыстары ✔️ Өзін-өзі бағалау және өмірге қанағаттану ✔️ Әлеуметтік оқшаулану және әлеуметтік қолдау деңгейі ✔️ Суицидтік ойлар мен өзіне зиян келтіру мінез-құлқы.
🔬 Негізгі нәтижелер:
1️⃣ Көптеген зерттеулерде әлеуметтік желіні пайдалану мен нашар психикалық денсаулық арасындағы байланыс әлсіз немесе статистикалық тұрғыдан мардымсыз екені анықталды. 2️⃣ Әлеуметтік желілердің кері әсері негізінен психикалық ауытқуларға бейім жасөспірімдерде анықталды. 3️⃣ Әлеуметтік желілермен өзара әрекеттесу түрі шешуші рөл атқарады: • Белсенді пайдалану (контент жасау, талқылауларға қатысу, қарым-қатынас жасау) көбінесе оң әсерлермен байланысты. • Пассивті пайдалану (арнаны айналдыру, өзара әрекеттеспей мазмұнды тұтыну) алаңдаушылық пен депрессия деңгейін арттыруы мүмкін. 4️⃣ Әлеуметтік желілер триггер де, компенсаторлық тетік те болуы мүмкін – олардың әсері жасөспірімнің контекстіне және жеке ерекшеліктеріне байланысты.
Әлеуметтік желілердің теріс әсер ету қаупі жоғары топтар:
🔹 Бұрынғы депрессиялық және мазасыздық бұзылыстары бар жасөспірімдер 🔹 Интернетте киберқорқытуға және кемсітуге ұшырағандар 🔹 Шынайы өмірде әлеуметтік қолдау деңгейі төмен жастар 🔹 Өзін-өзі бағалауы сыртқы мақұлдау мен ұнатулар санына байланысты жасөспірімдер
💡 Қорытынды: әлеуметтік желілер әмбебап қауіп факторы емес. Олардың әсері жасөспірімнің жеке психикалық жағдайы мен мінез-құлық үлгілеріне байланысты өзгереді.
🧠 Әлеуметтік желі жасөспірімнің миына қалай әсер етеді?
Функционалды МРТ көмегімен жүргізілген зерттеулер әлеуметтік медиамен өзара әрекеттесу допаминді марапаттау жүйесін және әлеуметтік сәйкестікке жауапты құрылымдарды белсендіретінін көрсетеді.
🔬 Негізгі әсер ету механизмдері:
✔️ Допамин тұзағы – ұнатулардан, пікірлерден және хабарландырулардан келетін жиі допамин хиттері тәуелділікті тудырады және обсессивті мінез-құлық үлгілерін күшейтеді. ✔️ Әлеуметтік салыстыру әсері – жасөспірімдер өз өмірлерін басқа адамдардың идеализацияланған мазмұны призмасы арқылы бағалауға бейім, бұл өзін-өзі бағалауды төмендетеді. ✔️ Префронтальды қыртысты шамадан тыс ынталандыру – мазмұнды шамадан тыс тұтыну концентрация мен өзін-өзі реттеу қабілетін төмендетуі мүмкін.
💡 Бірақ әлеуметтік желілер пайдалы болуы мүмкін:
🔹 Әлеуметтік бейімделуді жақсарту – әсіресе шынайы өмірде қарым-қатынас дағдылары шектеулі жасөспірімдер үшін. 🔹 Психологиялық қолдауға қол жеткізу – өзіне-өзі көмектесу топтары, телемедицина платформалары, ақпараттық ресурстар. 🔹 Цифрлық интеллектті дамыту – сыни ойлау, медиа сауаттылық, ақпаратты манипуляциялауды білу.
🛠️ Дәрігерлерге арналған практикалық ұсыныстар
🔎 Жасөспірімге қоятын сұрақтар:
✔️ Әлеуметтік желілерді қалай пайдаланасыз: қарым-қатынас үшін, ақпарат іздеу үшін немесе жай ғана арнаны айналдыру үшін бе? ✔️ Егер сіз ұзақ уақыт бойы әлеуметтік желіге кірмейтін болсаңыз, алаңдайсыз ба? ✔️ Әлеуметтік желілер сіздің көңіл-күйіңіз бен өзін-өзі бағалауыңызға әсер ете ме? ✔️ Интернеттегі агрессияны немесе кибербуллингті бастан кешірдіңіз бе?
🚩 Әлеуметтік медианы «сау емес» пайдаланудың ескерту белгілері:
🔹 Шынайы өмірге нұқсан келтіретін әлеуметтік желілерге шамадан тыс араласу 🔹 Интернетке кіру мүмкіндігі болмаған кездегі алаңдаушылық пен ашуланшақтық 🔹 Әлеуметтік оқшаулану, тірі қарым-қатынастан бас тарту 🔹 Лайктарды, көріністерді және басқа адамдардың парақшаларын үнемі бақылау
💡 Жасөспірімге қалай көмектесуге болады?
✅ Әлеуметтік желілерге саналы көзқарасты қалыптастыру – лентадағы мазмұнның әрқашан шындықты көрсетпейтінін түсіндіру ✅ Контентті пассивті тұтынуды шектеуге көмектесу – коммуникация мен шығармашылыққа назар аудару ✅ Кибербуллингті бақылау – жасөспірімнің психологиялық жағдайын бақылау ✅ Әлеуметтік желілерді ресурс ретінде пайдалану – пайдалы және танымдық беттерге жазылуды ұсыну
🔮 Зерттеудің болашағы
📌 Талдаудың объективті әдістерін әзірлеу – сауалнамалардың орнына нақты деректерге негізделген зерттеулер (белсенділік журналдары, нейрофизиологиялық параметрлерді талдау) қажет. 📌 Жетілдірілген бойлық зерттеулер – әлеуметтік медианы белсенді пайдаланудың ұзақ мерзімді салдарын анықтау. 📌 Жеке цифрлық гигиеналық стратегияларды әзірлеу – жасты, психотипті және психикалық бұзылыстарға бейімділігін ескере отырып.
💡 Әлеуметтік желілер себеп емес, бейімділікті арттыратын орта. Олардың жасөспірімдердің психикалық денсаулығына әсері көптеген факторларға байланысты. Дәрігерлер үшін пациенттің жеке ерекшеліктерін ескеріп, цифрлық технологиялармен өзара әрекеттесудің икемді стратегияларын жасауы маңызды, оларды демонизациялаудың орнына.
📖 Біздің кітапханадағы дереккөз: Валкенбург премьер-министр, Майер А., Бейенс I. Әлеуметтік медианы пайдалану және оның жасөспірімдердің психикалық денсаулығына әсері: дәлелдемелерді шолу. Психологиядағы қазіргі пікір (2022)
